UG ILA SIYANG GILUBONG

AND THEY BURIED HIM
(Isip paghandum kang Dioscoro “Kimog” Ortizo, Batchmate)
(In memory of Dioscoro “Kimog” Ortizo, Batchmate)

I
Gusto sa mga taw nga ilang ilubong ang ilang mga patay
People want to bury their dead

sa desente ug maayong paagi.
decently and well.

Sa katapusan, gilubong na nila siya.
At last they buried him.

Ila siyang gilubong –ang iyang lawas
They buried him—his body,

kanhi kusgan ug maanindot
once beautiful and strong,

nagulay niining gubata.
vegetabled by this war.

Siya, nga naghunahuna nga king kinabuhia usa ka way katapusang tiaw-tiaw,
He, for whom life is an endless joke,

nahuman sa usa ka trahedya.
ended in a tragedy.


Akong gilubong ang akong kaugalingon sa mga pulong
I buried myself with words

sa pagtukaw pa niya, sa paglubong.
on his funeral, on his burial.

Dili ko gustong maghambin og kaguol, masakiton, patay.
I want to keep no grief, no sick, no dead.

Nabuhi ang mga taw sa akong hunahuna
People live on in my mind

sama sa pag-abot nila sa akong kinabuhi.
as they came into my life.

Dili ko molubong sa mga patay.
I never bury the dead.



II
Nabuhi ang mga malipayong hunahuna niya.
Happy memories of him live!

Gihuktan niya og tangsi ang singkwenta pesos,
He tied a string to his P50,

gibutang layo-layo sa among gilingkuran.
placed some distance where we sat.

Dihay pila ka inosenteng babaye ang naningkamot sa pagpudyot niini
Some unsuspecting girls tried to pick it up

pero wala gayod mahawiri kay gibira man niya ang tangsi
but to no avail as he pulled the bill away,

samtang kami naglingkod sa layolayo, nangatawa.
while seated some distance of laughter.

Gikuha niya ang tanang yeso ug gibutang
He took all the pieces of chalk and placed them

sa honos ug dihang giabri kini sa maestro:
in the table drawers and when the teacher opened it:

Usa ka tuko diha sa mga yeso!
Lo, a gecko amidst the pieces of chalks!


Mura siya og usa ka nagpakatawa sa usa ka hari,
He acted like a clown in the court,

Gihimong kataw-anan ang pinakasimple ug pinakalisod nga butang.
reducing the simplest and the hardest things to laughter.

Maayo siyang manginginom sa ispirito sa kinabuhi.
He drank well of life’s spirits.

Nahigugma siya ug maayo siyang mahigugma,
He loved and loved so well,

Andam modawat kaniya bisan na sa iyang kaagi.
Willing to accept her despite the pasts.

Miiskwela siya ug misakay ug barko
He schooled himself, shipped himself off

sa duol nga mga baybayon, sa gagmayng barko sa tumoy sa kapupud-an,
to nearby shores, in small ships cruising southernmost waters,

Diin nailhan niya ang mga lalaking manghugas sa ilang lubot diha sa hugasanan.
where he met men who washed their asses in sinks.


Apan mibalik siya diin bug-at ang gahom
But he went back where powers lie heavy,

ug mitapot sama sa sisi, sa usa ka karaang politiko
attached himself like barnacles to an aged solon,

ug usa ka balikog nga tawng dili mosugot
and one crooked man who refused

nga patul-iron sa mga mahinayng pulong.
to be straightened by soft words.



III

Kinsa ang naghuyop og itom nga pulbura sa iyang likod?
Who blew black powder into his spine?

Kaming ania sa tan-awanan ning gubata, makahimo lag mga pangagpas,
We, in this gallery of war, can only try our own divinations,

kinoloran sa mga labat sa among linya.
colored by the fences in our lines.

Rebelde o sundalo?
Rebels or soldiers?
Gipusil siya kay nahitabong didto siya__
He was shot because he was there—

Diin ang mga lalaking may nagsinaw nga kwarentay singko miigo sa target
Where men with gleaming 45s hit the target,

ug didto siya, duol sa target, iyang higala.
and he was there, near the target, his friend.



Siya mismo mibukad sa kaugalingong dugo.
He, too, bloomed in blood.



Gibuak sa iyang pamilya ang katapusan nilang mga alkansiya.
His family broke their last piggy banks.

Ang politiko nga iyang gibantayan mihatag sad, ang iyang mga higala ug kaubanan
The solon he guards gave, and friends and relatives

aron iyawat mainat ang dili na mainat sa iyaha.
to stretch what is unstretchable in him.



Nabuhi siya og dugay-dugay
He lived a little longer.

nga usa lamang ang paglaum:
with only one promise:

mas gamay pa nga gamit sa usa ka cauliflower.
less use than a cauliflower.



IV
Gipatay ba siya sa mga rebelde? Ang target nagtanom og kahadlok.
Did rebels kill him? The target sowed fear.

Sa mga sundalo? Ang target miabuso og usa.
Did soldiers? The target abused one.

Ang nagpatay para kanato, way ngalan, way nawng, way kahadlok.
The killer for us is nameless, faceless, fearless.

Pero ang tinood nga nagpatay : kining gubata.
But the real killer is : this war.

Kining gubata mipatay kaniya ug gatusan sa libo pang uban,
This war killed him and hundreds of thousand others,

mga igsoon!
brothers and sisters !



Oo, gipatay siya niining gubata,
Yes, this war killed him,

Hinay-hinay, gasto, masakit,
Slowly, costly, painfully,

maong nakaginhawa sa katapusan niyang paglakaw:
that sighs escaped with his final departure:

siya ug ang iyang pamilya tinuod nang makapahulay.
he and his family could now truly rest.



A, kung didto pa lang ko sa paglubong kaniya,
Ah, if I were only there at the burial.



Dili lang siya ang akong ilubong.
I would not only bury him.

Kung mahimo pa lamang.
If only I could.

Ilubong ko usab kining gubata
I would also bury this war


aron mawala na gayud sa nawng ning kalibutana.
from the earth’s face forever.

EL CUEZON
Jimenez, Misamis Occidental

Dioscoro Ortizo was in coma for some months, after he was shot by men who were after Mr. Pinatacan, an alleged abusive ex-military man.